Vàng da là một trong những biểu hiện thường gặp nhất ở trẻ sơ sinh trong hai tuần đầu đời và là nguyên nhân phổ biến khiến trẻ phải nhập viện sau sinh. Hiện tượng vàng da này do một chất gọi là bilirubin – chất được tạo ra trong cơ thể tăng cao trong máu và biểu hiện bằng sự đổi màu của da và mắt. Theo thống kê y học, có khoảng 60% trẻ đủ tháng và 80% trẻ sinh non bị vàng da trong tuần đầu tiên sau sinh. Trong hầu hết các trường hợp, vàng da sẽ tự khỏi mà không cần điều trị. Tuy nhiên, trong không ít trường hợp, vàng da sơ sinh có thể là biểu hiện chung của rất nhiều bệnh lý. Tình trạng vàng da có thể thay đổi từ rất đơn giản như vàng da sinh lý đến rất trầm trọng như trong bệnh não bilirubin nếu không phân biệt và điều trị kịp thời.
1.Phân biệt vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý
- Vàng da sinh lý:
Tình trạng vàng da nhẹ, thoáng qua và tự khỏi mà không cần điều trị. Nguyên nhân chính của tình trạng này là do các trẻ sơ sinh có lượng tế bào hồng cầu cao, thường xuyên bị phá vỡ và thay mới. Trong khi đó, gan của trẻ chưa đủ trưởng thành để đào thải hết bilirubin ra ngoài.
Vàng da sinh lý thường không kèm các dấu hiệu bất thường khác. Các đặc điểm sau giúp nhận diện vàng da sinh lý và phân biệt với vàng da bệnh lý:
-
- Xuất hiện vàng da sau 24 giờ đầu sau sinh và tự khỏi sau 7-10 ngày
- Vàng da đơn thuần, mức độ nhẹ: chỉ vàng ở vùng da mặt, cổ, ngực và vùng bụng phía trên rốn, không kèm theo các triệu chứng như thiếu máu, gan lách to, bỏ bú, lì bì, co gồng,…
- Nồng độ bilirubin gián tiếp < 12mg/dL
- Tốc độ vàng da tăng chậm
- Vàng da đạt mức độ cao nhất vào ngày thứ 3-4 ở trẻ đủ tháng hoặc vào ngày thứ 5-6 ở trẻ sinh non. Sau đó vàng da sẽ giảm dần.
- Vàng da bệnh lý
Tình trạng vàng da có thể do ứ đọng bilirubin gián tiếp hoặc bilirubin trực tiếp trong cơ thể. Xuất hiện sớm trước 24 giờ đầu sau sanh, tiến triển nhanh, mức độ vàng da nhiều và thường kèm các triệu chứng bất thường có thể xảy ra như:
-
- Vàng da xuất hiện ở mặt, mắt, sau đó lan đến bụng, cánh tay, chân
-
- Vàng da xuất hiện từ đầu gối trở xuống, vàng sậm hơn, mắt vàng
-
- Trẻ có sốt, bú kém, bỏ bú, nôn trớ, ưỡn cổ, ngủ nhiều hơn bình thường, khó đánh thức, quấy khóc nhiều, phân bạc màu…
- Kết quả xét nghiệm bilirubin trong máu vượt quá mức cho phép
- Không hết vàng da sau 2 tuần với trẻ sinh đủ tháng và 3 tuần đối với trẻ non tháng
2.Biến chứng của vàng da sơ sinh
Vàng da sơ sinh là biểu hiện thường gặp ở trẻ sau sinh nhưng nếu không phát hiện và điều trị kịp thời khi có diễn tiến nặng có thể để lại một số biến chứng nguy hiểm cho trẻ. Hai biến chứng do vàng da ảnh hưởng đến sự phát triển của trẻ gồm:
- Bilirubin não cấp tính (ACE): Bilirubin dư thừa có hại đối với tế bào của bộ não. Do đó, tình trạng vàng da nặng khiến bilirubin đi vào não và gây ra Bilirubin não cấp tính. Nếu trẻ bị vàng da kết hợp với những triệu chứng này, cha mẹ cần đưa trẻ đến bệnh viện ngay: Sốt cao, trẻ co giật, ngủ li bì, đột ngột khóc thét, bỏ bú, lờ đờ không tập trung
- Vàng da nhân là một tình trạng nguy hiểm: Khi nồng độ bilirubin tăng cao vượt quá ngưỡng an toàn, trẻ sẽ bị nguy hiểm do bilirubin gián tiếp tăng quá cao và thấm vào các nhân xám ở não, gọi là bệnh não bilirubin hay vàng da nhân. Vàng da nhân là biến chứng đáng sợ nhất, có thể làm cho trẻ bị hôn mê, co giật, dẫn đến tử vong hoặc để lại di chứng về tâm thần vận động vĩnh viễn
3.Nguyên nhân gây vàng da ở trẻ sơ sinh
Tình trạng vàng da do nguyên nhân bệnh lý được xác định khi tăng bilirubin trực tiếp hoặc gián tiếp trong 24 giờ đầu và kéo dài hơn 2 tuần.
- Các bệnh lý liên quan gây ra hiện tượng tăng bilirubin trực tiếp là:
- Các bệnh về gan: Viêm gan sơ sinh tự phát, nhiễm virus viêm gan B, nhiễm trùng huyết, porphyria bẩm sinh, phù nhau thai,…
- Các bệnh về đường mật: Teo đường mật bẩm sinh, hội chứng alagille,…
- Các nguyên nhân khiến tăng bilirubin gián tiếp thường là:
- Sinh non
- Bất đồng nhóm máu mẹ con
- Bệnh lý tại hồng cầu làm cho hồng cầu dễ vỡ: thiếu men G6PD, bệnh lý màng hồng cầu, Thalassemia.
- Vết bầm máu to ở trẻ khi sinh.
- Do trẻ bú mẹ không đủ hoặc thành phần sữa thay đổi
4.Nhận diện các triệu chứng vàng da tại nhà
Thông thường, trẻ sẽ được theo dõi vàng da sơ sinh trong vòng 72 giờ sau khi sinh tại bệnh viện. Nếu tình trạng này xuất hiện sau khi trẻ đã về nhà thì cha mẹ nên theo dõi màu da của bé mỗi ngày để kịp thời đi khám khi cần thiết:
- Bộc lộ toàn thân trẻ và quan sát ở nơi đủ ánh sáng (tốt nhất là ánh sáng mặt trời)
- Sự thay đổi màu vàng da sẽ dễ nhận thấy đầu tiên ở mặt, sau đó là ngực, bụng, cánh tay, cuối cùng là ở chân
- Ấn một ngón tay lên trán hoặc mũi của trẻ. Nếu trẻ có vàng da thì khi rút ngón tay ra sẽ có màu vàng.
- Ấn vào các điểm nổi bật của ngực, hông, và đầu gối để kiểm tra xem bệnh vàng da có tiến triển không.
- Theo dõi phát hiện các dấu hiệu bất thường: trẻ có sốt, bú kém, bỏ bú, nôn trớ, ưỡn cổ, ngủ nhiều hơn bình thường, khó đánh thức, sốt, quấy khóc nhiều
5.Điều trị vàng da
- Vàng da sinh lý không cần can thiệp y tế, chỉ cần cho trẻ bú sữa mẹ đầy đủ, cơ thể sẽ đào thải bilirubin ra ngoài và tình trạng vàng da sẽ biến mất trong vòng 1 đến 2 tuần.
- Điều trị vàng da bệnh lý sẽ được bác sĩ cân nhắc dựa trên nguyên nhân và mức độ vàng da ở trẻ.
- Chiếu đèn: là phương pháp điều trị thông thường nhất
- Thay máu: cần khi các phương pháp khác không hiệu quả, có dấu hiệu hoặc có nguy cơ cao tổn thương não
6.Phòng ngừa
Mẹ có thể thực hiện một số biện pháp để dự phòng vàng da cho trẻ như:
- Khám thai đầy đủ và chăm sóc tốt sức khỏe trong giai đoạn thai kỳ: giảm nguy cơ sinh non, trẻ nhẹ cân.
- Cho trẻ bú sữa non ngay từ khi chào đời
- Đảm bảo đủ ánh sáng trong phòng của trẻ.
- Các chuyên gia khuyến cáo rằng tất cả các trẻ sơ sinh nên kiểm tra nồng độ bilirubin trước khi xuất viện về nhà. Điều này đặc biệt đúng với những trẻ bị vàng da trước 24 giờ tuổi, trong trường hợp đó cần phải xét nghiệm lại
- Theo dõi: cha mẹ hoặc người chăm sóc trẻ theo dõi chặt chẽ nếu vàng da tăng dần phải đưa trẻ đến cơ sở y tế khám càng sớm càng tốt.
Hy vọng với những chia sẻ trên đây có thể giúp các chị em hiểu hơn về tình trạng vàng da sơ sinh. Nếu cần thêm thông tin các mẹ có thể liên lạc qua tổng đài để được hỗ trợ.
Tác giả: NHS Tuyết Hoa – Phòng khám Ngọc Lan
